جامعیت و نگرش سیستمی قرآن به نیازها

در بحث مدیریت و سازمان، سه مقوله اساسی وجود دارد:
1. دستورالعمل و برنامه 2. مدیریت 3. منابع و امکانات
در بخش امکانات، منابع انسانی محوریت دارد.
این سه مقوله، از فاکتورهای اساسی سازمان ها است که سلامت و اصلاح هر سازمان، منوط به سلامت و اصلاح آنها است. اشکالات و آسیبهای هر سازمان و نظام را باید در این سه محور جستجو کرد.
در این میان قانون و برنامه، نقش محوری دارد به نحوی که اگر یک سازمان از برنامه ریزی درستی برخوردار نباشد یا براساس اهداف درستی طراحی نشده باشد، سازمان دچار اشکال اساسی می شود.
در نظام کلی اجتماعی هم همینطور است یعنی جان نظام در درجه اول به قوه مقننه و قانونگذار است.
اسلامی بودن نظام، در نگاه اول، در قانون مشخص می شود بعد در اجرا که همان بحث مدیریت است و آن هم سلسله مراتبی شامل مدیر و نیروهای زیر مجموعه مدیریت، دارد.
اما یک قانون برای اینکه بتواند در یک سازمان مفید و مؤثر باشد، باید از دو ویژگی مهم برخوردار باشد که عبارتند از:
1- جامعیت 2- کمال
کتاب آسمانی قرآن، بعنوان یک قانون الهی برای سعادت بشر، این دو ویژگی را در حد اعلا دارد.

1- معیار جامعیت و نگرش سیستمی

1/1- توجه به تمام نیازها

اولین معیار جامعیت، توجه به تمام ابعاد وجودی انسان است چرا که انسان ابعاد مادی و فوق مادی (ملکوتی) دارد و یک قانون جامع، قانونی است که به همه این ابعاد و نیازهای مبتنی بر این ابعاد توجه کند و پاسخ این نیازها را به نحوی منطقی ارائه نماید.
کمال قرآن هم سطوحی دارد به این معنا که در بحث معرفت و شناخت، حداقل آن یعنی حقوق و احکام، باید به عموم مردم (مسلمین) گفته شود و آنها از حیث آشنا شدن به حقوق خود و احکام و ارزشهای اخلاقی تحت آموزش قرار گیرند. اخلاق قرآن به مؤمنین و علما بر می گردد و عرفان قرآن که مفاهیم آن در سطح عالی است، علمای ربانی و معصومین (ع) را در برمی گیرد.

2/1- توجه به ارتباط منطقی بین نیازها

بحث اصلی در این مقال «جامعیت قرآن کریم» است.
در بحث جامعیت، مسأله اول «توجه به نیازها» و دومین مسأله «توجه به ارتباط منطقی بین نیازها» است.

3/1- افراط و تفریط در توجه به نیازهای انسان

افراط و تفریط به شکلهای مختلف رخ می نماید.
افراط و تفریط دو طیف دارد:
1. «توجه مطلق به احکام شرعی» و «غفلت از حقوق انسانی»
2. «ادعای توجه به حقوق انسانی فارغ از ضوابط شرعی»
که هر دو طیف نادرست و منحرف است. چرا که انسان را در شکلی جامع نمی بیند.

4/1- دو نوع ارتباط منطقی بین نیازها

در بحث ارتباط منطقی بین نیازها دو نوع ارتباط دیده می شود:
1- ارتباط افقی که بیانگر همگامی و هم سطح بودن نیازها است.
2- ارتباط عمودی بدین معنا که برخی نیازها، مقدمه تأمین نیازهای دیگر است.
خوراک، پوشاک و مسکن نیازهای جسمی است که با هم ارتباط افقی دارند و این نیازهای جسمی، مقدمه تأمین نیازهای روانی است. توجه به نیازهای روانی قبل از نیازهای جسمی، غلط و غیر منطقی است.

5/1- ضرورت توجه به تقدم و ترتب نیازها

بطور مثال گاهی دیده می شود در سازمانها، وقتی شخصی کار مهم یا مفیدی انجام می دهد، برای تشویق یک لوح تقدیر به او می دهند در حالی که او برای تأمین کرایه منزل دچار مشکل است. این کارها به معنای واقعی کلمه، توجه نکردن و عدم توجه واقعی و منطقی به نیازهاست.

2- نمونه ها در سیره انبیاء

1/2- خانواده شهدا در صدر اسلام

در جنگهای پیامبر وقتی فردی به شهادت می رسید، بلافاصله فرد غیوری اداره زندگی او را عهده دار می شد. حضرت جعفر طیار که شهید شد، بلافاصله بعد از عده، ابوبکر همسر او را به عقد خود در آورد و وقتی ابوبکر از دینا رفت، امام علی (ع) با او ازدواج کرد. (1)

2/2- حضرت داوود (ع) و سنتهای غلط در جامعه

قبل از صدر اسلام در زمان حضرت داوود (ع) هم چنین مشکلی موجود بود.
در آن زمان حضرت داوود حکومت اسلامی داشت و مسائلی از قبیل جبهه و جنگ و شهادت و... و برخی از خانواده های شهدا بی سرپرست بودند و امورشان اصلاح نمی شد. منافقین تبلیغات می کردند و نمی گذاشتند که امر خانواده شهدا اصلاح شود. همسران شهدا نیز حساس بودند و والدین و بستگان آنها هم حساسیت هائی داشتند، از جمله ازدواج مجدد همسر شهید را بی وفائی و... تلقی می کردند. واقعاً سنت غلطی بود که با مسائلی شبیه آن، ما هم الان گرفتاریم. لذا از طرف خدا، برای سنت شکنی دستور آمد و به حضرت داوود امر شد که شما باید این سد را بشکنید.
اولین نفری که باید سد شکنی کند خود پیامبر است. خدا به داوود فرمود، «اوریا» که فرماده لشکر توست، به جبهه می رود و شهید می شود، تو باید بعد از زمان عده، همسر او را به عقد خودت درآوری. (2)
با وجود آنکه در اجرای فرمان الهی حضرت داوود تهمت خورد و حتی این تهمت در تورات جعلی (3) و در روایات اهل سنت تکرار شد (4) ولیکن دستاورد و نتایج این جهاد مبارک، اینگونه آزار و اذیتها را کم اهمیت جلوه داد و نظام اسلامی از سلامت روانی و استحکام برخوردار شد.

پی نوشت ها :

1- مروج الذهب / ج 2 / ص 315.
2- نورالثقلین ج 4 ص 446-445 ذیل آیات سوره ص «... شددنا ملکه...» (ص / 20)
3- تورات ص 493- 490 کتاب دوم سموئیل باب 11 و 12.
4- نورالثقلین ج 4 ص 445 الدرالمنثور ج 7 ص 156 - 160.

منبع: نقی پورفر، ولی الله، مجموعه مباحثی از مدیریت در اسلام، تهران: ماه، 1382، چاپ اول.